Әлиевтің "лоббиі"
Америкалық қаржыгер Джеффри Эпштейн 2011 жылғы 8 қарашада өз адвокаты Рид Уайнгартенге жолдаған деп көрсетілген электрон хатта автор The New York Times газеті жариялаған, Қазақстанның сол кездегі президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен оның бұрынғы күйеу баласы Рахат Әлиевтің арасындағы жанжал жөніндегі мақалаға сілтеп: "Бұған достарыңның қатысы бар" деп жазыпты.
Әлгі мақалада "Рахат Әлиев мырза өз ісін Вашингтонға дейін жеткізу арқылы түрлі мақсатты көздегені" айтылған. Бұл әңгімеге Қазақстан саясатындағы 2010 жылдардағы ең ірі жанжалдың бірі – Назарбаев пен Әлиевтің текетіресі арқау болған. Кезінде WikiLeaks сайты көпшілікке жария етіп жіберген, АҚШ дипломаты жазды делінетін хатта Қазақстанның сол кездегі президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың үлкен қызы – Дариға Назарбаевамен сырттай ажырасып, Еуропаға кеткен Рахат Әлиевтің АҚШ-тан пана сұрағаны айтылады. Ол Қазақстанда тәркіленген 2 миллиард долларын қайтаруға талпынған, тым болмаса АҚШ дипломаттары арқылы Назарбаевтың беделіне нұқсан келтіруді көздеген делінеді. Алайда АҚШ бұл дауға араласпауды жөн көрген.
Бұл туралы құпия дипломатиялық хаттарда сол тұстағы АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі: "Екі жақ та – Назарбаев та, Әлиев те бізді өз пайдасына қолданғысы келеді" деп жазған. Сонымен бірге 2008 жылы Әлиев АҚШ-тағы шағын лоббистік фирманы жалдап, Конгресс мүшелерімен байланыста болғаны айтылған. Лоббист компания өкілі 2010 жылға дейін Әлиевтің мүддесін қорғап, Конгресстің бірнеше мүшесінің кеңселеріне шыққан. Солайша Конгрессте Қазақстандағы адам құқықтарының жағдайын сынға алу үшін америкалық саясаткерлерді жұмылдырған. Рахат Әлиевті "режим құрбаны" ретінде көрсетуді көздеген деп жазған басылым.
Дипломаттың хаты
Эпштейн адвокатына жөнелтті делінген хатта сілтеме берілген әлгі мақалада дипломат Қазақстан басшысы мен оның бұрынғы күйеубаласына мынадай сипаттама берген: "Назарбаев мырза – жасы 70-те, бұрынғы металлург, совет дәуіріндегі партия қайраткері, жиырма жылдан бері билікте, Орталық Азиядағы ең қарқынды экономиканы басқарып отыр. Алайда құқық қорғаушылар оны оппозиция өкілдерін қуғындады деп көп жылр бойы сынап келеді. Әлиев мырза – жасы 48-де, бұрын салық полициясының басшысы, сыртқы істер министрінің орынбасары және Қазақстандағы КГБ-ның баламасы саналатын мекеменің жетекшісі болған. Бірақ сыншылар ол туралы ықпалын пайдаланып компанияларды тартып алғанын, кейде күш қолдану арқылы қорқытқанын айтты. Бұдан бөлек, Әлиев АҚШ Әділет департаментіне бұрынғы қайын атасының америкалық мұнай компанияларынан Қазақстандағы кен орындарын алу үшін пара алғанын дәлелдейтін құжаттарды беруге дайын екенін хабарлаған".
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Назарбаевтың жиені Нұрәлі Әлиев "Транстелекомға" қалай қол жеткізді?Қазақстанның экс-президенті де, елдің ресми мекемелері де бұл дерекке байланысты әлі ешқандай пікір білдірген жоқ.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойы лауазымды қызметтер атқарып, Назарбаевпен даудан кейін шетелге кеткен экс-президенттің бұрынғы күйеу баласы Рахат Әлиев 2015 жылы жұмбақ жағдайда Австрия түрмесінде өлі табылған. Австрия билігі ол суицидтен қайтыс болған деп мәлімдеді. Бірақ Әлиевтің екінші әйелі жалдаған адвокаттар ол кісі қолынан өлген болуы мүмкін деген.
Эпштейн кім?
1990-жылдары АҚШ қаржы нарығында хедж қор басқарып байыған Джеффри Эпштейн 2008 жылы кәмелетке толмаған жасөспірімді жыныстық әрекетке тартты деп айыпталды. Атап айтқанда, 2005 жылы АҚШ-тың Флорида штатында 14 жасар қыз бен оның ата-анасы Эпштейн сексуал зорлық көрсетті деп полицияға шағым түсірген. Кейін штат прокуратурасы қаржыгердің Палм-Бичтегі үйін тінтіп, оған кәмелетке толмаған азаматпен жыныстық қатынасқа түсті деп айып таққан. Көп өтпей бұл іс федералды деңгейге өтіп, тергеу екі жыл жалғасты. Кейін мемлекеттік айыптаушы Эпштейн қорғаушыларымен құпия келісімге келіп, қаржыгер екі жеңіл айып бойынша 18 айға бостандығынан айырылды. Ол түрмеден шыққаннан кейін сексуал қылмысы үшін ресми тіркеуге алынған.
Джеффри Эпштейн 2019 жылы жыныстық эксплуатация мақсатында адам ұрлады деген айыппен Нью-Йоркте ұсталған. Көп өтпей Метрополитен түзету орталығындағы бір кісілік камерада ол өлі табылды. Оны айыптау кейсіне көптеген адам жәбірленуші ретінде қатысса да, Эпштейн тағылған айыпты мойындамаған. АҚШ-тың әділет департаменті сот-медицина сараптамасынан кейін "Эпштейн суицид жасады" деп мәлімдеген.
"Эпштейн құжаттары" неге қазір шықты?
Эпштейн өз соты болардан 6 жыл бұрын өмірден өтсе де, оның ісі әлі күнге дейін АҚШ пен Ұлыбританияда қызу талқыланып келеді. Себебі оған тағылған айыпқа Батыс елдеріндегі ауқатты азаматтар мен саяси тұлғалардың да қатысы бар болуы мүмкін екені айтылып жүр. Олардың қатарында АҚШ-тың бұрынғы президенті Билл Клинтон, ағылшын королінің інісі Эндрю Уиндзор, қазір Ақ үйде билік басында отырған Дональд Трамп және басқалардың есімі де аталады.
Трамп билікке келгелі АҚШ-тағы демократтар партиясының өкілдері Эпштейн кейсіне қатысты құжаттарды толық жариялауды талап етіп келеді. АҚШ президенті бастапқыда бейтараптық танытып, кейін өзінің Эпштейнмен байланысы туралы бірнеше құжат құпия түрде жарияланып кеткен соң іс құжаттарын толық жариялауды талап ете бастады. Ақ үй басшысы Эпштейнмен таныс болғанын, бірақ заңсыз әрекеттеріне еш қатысы жоғын айтып келеді. New York Times газетінің жазуынша, Трамп құжаттардың жариялануы демократтар беделіне нұқсан келтіреді деп, жария етуді талап етуге көшкен. 18 қараша күні АҚШ Конгрессі Эпштейн құжаттарын жариялауды мақұлдап дауыс берді. Трамп та оған бірден қол қойып, Бас прокуратураға іс деректерін 30 күн ішінде толық жариялауды міндеттеді. Бас прокурор әзірге 33 000 құжатты жариялағанын, процесті заң аясында жүзеге асыратынын айтты.
"Активтің бәрі Назарбаев әулетінің иелігінде қалды"
"Эпштейн құжаттарынан" Нұрсұлтан Назарбаев пен Рахат Әлиевтің арасындағы текетірес туралы ақпараттың шығуы жөнінде "Қазақстан оппозициясының шетелдегі бюросы" деп аталатын топтың жетекшісі Серік Медетбеков Азаттыққа сұхбат берді. Ол қазір Германияда тұрады және шетелге кетуіне экс-президенттің күйеу баласы Рахат Әлиевтің қудалауы себеп болды дейді. Ескертетін жай, Азаттық бұған дейінгі зерттеулерінде Нұрәли Әлиев иелік ететін компаниялардың ресми поштасына және оның Instagram-парақшасына осы фактілердің рас-өтірігін сұрап сауалхат жіберген, бірақ жауап болмаған.
Шетелде тұратын қазақстандық оппозиционер Серік Медетбеков.
Азаттық: Эпштейн файлдарында жазылғандай, Рахат Әлиев АҚШ конгресмендерін қайынатасы Нұрсұлтан Назарбаевқа қарсы пайдаланғысы келгені рас па? Сізге бұл туралы не белгілі?
Серік Медетбеков: Бұл айтылғанның бәрі – шындық. Түсіндірейін. Себебі біз Рахат Әлиевтің лобби компаниясына қатысты тергеу жүргізгенбіз. Ол компания RGI деп аталады. Бір кездері RGI-ге Арканум тобы да кірген. Әсіресе БТА банктің даулы ісінде олардың аты жиі аталды, есіңізде шығар. Сол кезде Рон Вахит сияқты адамдарды да жақсы білетін боларсыз. Олар Рахат Әлиевтің мүддесін АҚШ Конгрессінде лобби арқылы қорғаған.
Азаттық: Эпштейннің өз адвокатына жолдаған осы хатында Рахат Әлиев 2 миллиард доллар қаражатына алаңдағаны жазылған. Әлиев пен Назарбаевтардың мүлкін, байлығын көп жылдан бері зерттеп жүрген адам ретінде айтыңызшы, бұл 2 миллиард доллар қандай қаражат, нақты қандай мүлік туралы болуы мүмкін?
Серік Медетбеков: Рахат Әлиев Қазақстаннан қашқан кезде не болғаны есіңізде шығар. Сол кезде Дариға Назарбаева онымен факспен хат жіберіп ажырасқаны белгілі. Ал Рахаттың өзі фамилиясын өзгертіп, Шораз болуға дайындалып жүрген. Эльнара Шораз сол уақытта Австрия азаматтығын алған, әрі Рахат Әлиевпен бірге елшілікте жұмыс істеген.
Әңгіме Рахат Әлиевтің Қазақстандағы активтері туралы болып отыр. Оның бір бөлігін Қазақстаннан шығарып үлгерді, бірақ бір мезетте қалған активтері ел ішінде бұғатталып қалған. Кейін ол қайтыс болған соң бұл активтер заңды мұрагерлеріне – яғни Дариға Назарбаеваға және Нұрәли Әлиевке өтті.
Сіздерге белгілі, OCCRP "Панама құжаттары" туралы ірі зерттеу жүргізген. Сол материалдарда Нұрәли Әлиевке қатысы бар делінген 1 млрд доллар көлеміндегі қаражат жайлы айтылған. Рахат Әлиев Қазақстаннан шығармақ болған қаржы – осы.
Азаттық: Рахат Әлиевтің атында қазір Еуропада, АҚШ-та қандай да мүлік, мол қаражат қалды ма? Әлде оның байлығы өзі қайтыс болған соң мұрагерлікпен балаларына өтті ме?
Серік Медетбеков: Рахат Әлиевтің өзінде Вена қаласындағы зиратта құлпытасы ғана қалды. Бұрын оған тиесілі болғанның бәрі кейін оның жесірі Эльнара Шоразға, сондай-ақ Дариға Назарбаева мен Нұрәли Әлиевке өтті. Яғни бұл активтердің барлығы түптің-түбінде Назарбаевтар әулетінің иелігінде қалды.
Айта кету керек, Азаттық радиосының журналистері Дубайдағы әшкере болған жылжымайтын мүліктер туралы ауқымды зерттеу жүргізіп, үлкен іс тындырды. Сол материалдардан Дариға Назарбаеваның Рахат Әлиевтен қалған активтермен ғана шектелмей, одан бөлек те мол мүлікке ие болғанын көруге болады, яғни елді тонау әлі де жалғасып жатыр.
Бұл ретте жақында ғана шу болған Астанадағы жеңіл рельсті транспорт (LRT) ісін еске алуға болады. Оған байланысты сотта Нұрәли Әлиевтің аты аталған жоқ, яғни ол жауапкершіліктен тыс қалды. Бірақ соған қарамастан, оның елден 237 миллион доллар шығарып үлгергені белгілі. Қысқасы, елді тонау жалғасып жатыр. Өкінішке қарай, Рахат Әлиев ісі әлі де өсіп, өркендеп жатыр деуге болады.
Азаттық: Рахат Әлиев пен Нұрсұлтан Назарбаевтың ортасындағы дау-дамайға АҚШ-тың сол кездегі билігі араласты ма? Ал еуропалықтардың бұл мәселеге ұстанымы қандай болды?
Серік Медетбеков: Еуропалықтардың ұстанымы өте қарапайым болды. Рахат Әлиев дипломатиялық иммунитетінен айырылған соң, Австрия және Еуроодақтың басқа елдері оны Қазақстанға экстрадициялаудан бас тартқандықтан, "бермесең – өзің сотта" деген қағида іске қосылды. Сол себепті Рахат Әлиевке қатысты сот процестері Еуроодақ елдерінде өтті, мысалы, Мальтада үлкен сот ісі болды. Біз оның жылжымайтын мүлкін Грекиядан да тапқанбыз.
Ақыр соңында Рахат Әлиев Австрияда түрмеге қамалды. Оған қатысты екі қылмыстық іс қаралды: біріншісі – жоғалып, өлтірілген "Нұрбанктің" екі банкирінің ісі есіңізде болар, екіншісі – бұрынғы премьер-министр Әкежан Қажыгелдиннің күзетшілерін азаптау туралы іс. Айта кетейік, азаптау қылмыстарының ескіру мерзімі болмайды. Бұл істе Рахат Әлиев жеңілген.
"Эпштейн құжаттарынан" бөлек тағы Wikileaks деген бар, есіңізде шығар. АҚШ-тың Қазақстандағы елшілігінің дипломатиялық хат-хабары жария болған жайт. Сол құжаттарда да Рахат Әлиев мәселесі бірнеше рет көтерілген, онымен не істеуге болатыны, қандай қадамдар қарастырылатыны талқыланған.
Әрине, ол кезде АҚШ билігі бұл іске араласқан жоқ. Тіпті Нұрсұлтан Назарбаевтың жемқорлығы туралы Әлиев жіберген материалдарға қарамастан, АҚШ-тың құқық қорғау органдары – ФБР мен әділет министрлігі ешқандай іс қозғаған жоқ. Яғни олар бұл жағдайдан толық шет қалды деуге болады. Барак Обама әкімшілігі кезінде аты-жөні белгілі бірқатар конгрессмен Рахат Әлиевтің мүдделерін белсенді түрде қорғап, лобби жасағанына қарамастан, билігі араласпай қалды.
Азаттық: Сіздің ойыңызша, Рахат Әлиев пен Нұрсұлтан Назарбаевтың арасындағы дау-жанжалда әлі белгісіз, жұмбақ, жауапсыз күйде қалып отырған қандай сұрақтар бар?
Серік Медетбеков: Мұндай сұрақ өте көп. Мысалы, Қазақстан оппозициясы жетекшілерінің бірі болған [Алтынбек] Сәрсенбайұлының өлтірілуі. Журналистер жақында жиі еске алған [Заманбек] Нұрқаділовтің қазасы. Сондай-ақ екі банкирдің өлімі – бұл іс әлі күнге дейін толық тергелген жоқ, себебі сол банкирлер өлтірілген кезде банк ғимаратының ішінде Рахат Әлиевтің ұлы – Нұрәли Әлиев болған. Оның бұл оқиғадағы рөлі қандай? Осындай жауапсыз қалған сұрақтар өте көп. Егер Қазақстанда Бас прокуратура шынымен тәуелсіз әрі тиімді жұмыс істесе, осы сұрақтарды жүйелі әлі сауатты түрде қоюға болар еді.