БІШКЕКТЕГІ САММИТ
Бейсенбі, 27 қарашада Бішкекте Қырғызстан президенті Садыр Жапаровтың төрағалығымен Ұжымдық қауіпсіздік кеңесінің отырысы өтті. Жапаров Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы аясындағы әскери ынтымақтастық жайлы айта отырып, 2025 жылы Қырғызстанда "Шекара", "Бұзылмас бауырластық" және "Эшелон" сынды ірі әскери жаттығулар өткізілгенін хабарлады.
Сонымен бірге ұйымға мүше елдердің тиісті құрылымдары ақпараттық-коммуникациялық технологияларды террорлық және экстремистік мақсатта пайдаланудың алдын алу және оған тосқауыл қою бағытында жедел шаралар қабылдағанын айтты.
Бішкек саммитінде ұйымның ұжымдық қорғаныс тетіктерін нығайтуға, мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын дамытуға және әскери-саяси саладағы ынтымақтастыққа қатысты оннан астам құжатқа қол қойылды.
Армения бұл жолы да саммитке қатысқан жоқ. Ресейдің ТАСС ақпарат агенттігі іс-шараның алдында Ереван Бішкек саммитіне бармағанымен, келісілген құжаттарды қабылдаудан бас тартпайтынын хабарлаған.
Армения 2023 жылдың басында ұйым аясында әскери жаттығулар өткізуден бас тартқан. 2024 жылғы ақпан айында премьер-министр Никол Пашинян өз елі ҰҚШҰ мүшелігін тоқтатқанын мәлімдеген.
Ресми Ереван 2022 жылы Әзербайжан даулы Қарабақ аймағын бақылауға алған кезде және екі ел арасындағы шекара қақтығысында Арменияға көмек көрсетпегені үшін ҰҚШҰ-ға бірнеше рет наразылық білдірген.
Содан бері Армения ұйымға мүшелік жарнасын төлеуді дорғарған, алайда ҰҚШҰ-дан толықтай шыққанын ресми түрде жариялаған жоқ.
Жаңа жылдан бастап ұйымның Бас хатшысы қызметіне Қырғызстанның өкілі Таалатбек Масадыков тағайындалды. Ол бұған дейін осы қызметті атқарып келген Қазақстан өкілі Иманғали Тасмағамбетовті алмастырады.
ПУТИННІҢ ҰСЫНЫСЫ
ҰҚШҰ-ға төрағалық ету өкілеттігі Ресейге өтті. Мемлекет басшылары Ұжымдық қауіпсіздік кеңесінің келесі отырысын 2026 жылғы 11 қарашада Ресейде өткізетін болып келісті.
27 қарашада Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы саммитінде сөйлеген Ресей президенті Владимир Путин ҰҚШҰ ұжымдық күштерін "қазіргі заманғы ресейлік қару-жарақпен" қайта жарақтандыруға арналған ауқымды бағдарламаны іске қосуды ұсынды .
"Ұжымдық күштерді нақты әскери іс-қимылдар барысында тиімділігін дәлелдеген ресейлік заманауи қару-жарақпен және техника үлгілерімен жабдықтауға бағытталған ауқымды бағдарламаны іске қосуды ұсынамыз, – деді ол Украинадағы Ресей жүргізіп жатқан соғысты меңзеп. – Ұйымның авиация күштерін дамыту және әуе қорғаныс жүйесін жетілдіру мәселелері ерекше назар аударуды қажет етеді. Қорғаныс-өнеркәсіп кешені кәсіпорындарының кооперациясын тереңдетуге баса көңіл бөлмекпіз".
Путин Ресейдің ҰҚШҰ бойынша әріптестеріне нақты қандай қару түрлерін ұсынатынын ашып айтпады, алайда болжам бойынша, басты назар дрондар мен әуе қорғанысына аударылатын тәрізді.
Сарапшылар Тәжікстан, Қазақстан мен Қырғызстан қазірдің өзінде өзге елдерден сатып алған дрондарды пайдаланып жатыр, ал бұл нарықта Ресей Қытай, Израиль мен Түркияға есе жіберіп келеді дейді.
Мәселен, Қырғызстан Түркияның Baykar Makina компаниясы шығаратын, орташа биіктікте ұшатын "Байрактар" TB2 шабуылдаушы дрондарын қолданады және Қытайдың Zhongtian ZhiControl компаниясымен бірлесіп дрон өндірісін жолға қоюды жоспарлап отыр.
Қазақстанда Turkish Aerospace Industries компаниясының көп мақсатты Anka дроны бар, оған қоса 2022 жылғы мамыр айында Түркиямен Қазақстан аумағында дрон өндірісін бірлесіп бастау жөнінде келісім жасаған.
Тәжікстан да өз аумағында дрон өндірісін ұйымдастыруды көздеп отыр, бірақ ол Иран модельдері негізінде жасалмақ.
Сарапшылардың айтуынша, Қырғызстан мен Тәжікстанға өзге қару-жарақ түрлерін сатуға қатысты да осындай жағдай байқалады: Ресей қару-жарағын өткізу үшін Түркиямен, Қытаймен және Үндістанмен бәсекелесуге мәжбүр.
ҰЙЫМНЫҢ БОЛАШАҒЫ БАР МА?
Азаттық Бішкектегі саммит төңірегінде әскери сарапшы, отставкадағы полковник Ермек Сейітбатталовпен сұхбаттасып, ҰҚШҰ-ның қазіргі әлеуеті мен болашағы туралы, Қазақстанға пайдасы жайлы сұрады.
Азаттық: Бішкектегі саммитте Ресей президенті Путин "құрылғалы бері ҰҚШҰ беделді, аймақтық құрылымға айналды" деді. Шын мәнінде солай ма?
Ермек Сейітбатталов: Бұл – Путиннің жеке көзқарасы, оған таласпаймын. Біз өз көзқарасымызды айтайық, ҰҚШҰ [1992 жылы] құрылған кезде Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Беларусь, Тәжікстан, Армения, Грузия, Әзербайжан, Өзбекстан.болды. 1999 жылға таман Өзбекстан, Грузия, Әзербайжан. шығып кетті, тек алтау қалды. Қазір Армения ұйымға мүшелігін уақытша тоқтатып қойды. Постсоветтік елдерден ұйымда бес ел ғана қалды. Енді ұйымның халықаралық аренада қандай орын алатыны белгілі. ҰҚШҰ-ның ең жоғарғы жетістігі – БҰҰ-ның ұжымдық қауіпсіздік келісіміне қосылды. Одан кейін ҰҚШҰ ішінде "координатор мемлекет" деген ұғым енгізгісі келді. Бірақ Украинадағы соғыс бөгет болып, бұл идея болмай қалды. Қару-жарақ та санкцияның астында жатыр.
Азаттық: Бұл ұйым құрылғалы бері әскерді бір ғана жағдайда пайдаланды. Оның өзінде әскерді ұйым шартындай айтылғандай сыртқы жауға емес, ішкі мәселеге жұмсады. Қазақстан билігі 2022 жылғы Қаңтар оқиғасында "елге халықаралық террористер шабуылдады" деп ұйым әскерін шақырған. Бірақ террористер шабуылдағанына әлі күнге дейін дәлел жоқ. Қалай ойлайсыз, бұл ұйымның болашағы қандай болады? НАТО сияқты ұзақ өмір сүруге қабілетті ме?
Ермек Сейітбатталов: ҰҚШҰ түбі тарайтын ұйым деп ойлаймын. 1992 жылы Совет одағында болған елдер жиналып, Совет үкіметі кезіндегі әскерді сақтап қалмақ болды. Себебі көп мемлекетте жерін, әуесін қорғайтын әскер болмады. Сондықтан Совет одағының әскерін ұстап тұрғысы келді. Ол уақытта АҚШ пен Батысты бізге жау етіп көрсетті, басып ала ма деген қауіп болды. Қазір енді қауіпті Ауғанстан жаққа бұрып, сол жақ туралы көп айтады. Бірақ Ауғанстанның қазір ахуалы жақсы емес. Ұйымға мүше болып отырған елдерде экономика жағы жоғары емес. Ресейге салынған санкциялар салдарынан қару-жарақ жасайтын заманауи бөлшектер келмей жатыр. Себебі ҰҚШҰ мен оған мүше елдер қару-жарақты Ресейден алатын. Қазір қару Ресейдің өзіне де жетпей жатыр. Сондықтан, менің ойымша, бұл ұйымның өмірі ұзақ болмайтын шығар.
Азаттық: Қазақстан әскерінің жағдайын іштен білетін адамсыз. Осы ұйым құрылғалы бері Қазақстан қарулы күштеріне қандай пайда берді?
Ермек Сейітбатталов: Аса пайда болған жоқ. Бір мысал, бұрын Ресей ҰҚШҰ-ға мүше елдерге қару-жарақты ішкі бағамен арзанға сатамыз деген. Мен қызмет істеп жүргенде Ресейдің қорғаныс өндірістерінің ішкі бағасын жақсы білдім. Бірақ бізге қару-жарақ қымбат бағада келетін.
Азаттық: Иманғали Тасмағамбетов үш жыл ҰҚШҰ бас хатшысы болды. Осы үш жылда ұйымда ауқымды өзгеріс болды ма? Тасмағамбетов ҰҚШҰ-ны басқарып тұрғандағы кейбір мәлімдемелеріне байланысты тым ресейшіл болып кетті деп сынға қалды. Соларға жауап ретінде ол "елімнің мүддесі үшін осындай ұйымды басқаруға бардым" деп мәлімдеді. Тасмағамбетов осы ұйымның басшылығында жүріп Қазақстанның мүддесін қорғай алды ма?
Ермек Сейітбатталов: Тасмағамбетов басқарғанда ҰҚШҰ-да ауқымды, көзге түсетіндей нәтиже болған жоқ. Ол ұйымға мүше елдерге қару-жарақты бірге шығарайық деген ұсыныс жасады. Бірақ бұл санкцияның кесірінен және зауыттар жоқтығынан жүзеге аспады. Қазақстандағы Совет одағынан қалған зауыттар қазір жоқ. Ал Қазақстанның мүддесі жайлы сұраққа келсек, "Иманғали Нұрғалиұлы ұйымды басқарған кезде Қазақстанға жаңа қару-жарақ түсті, сапасы, саны артты" деп айта алмаймыз.
ҰҚШҰ: ҚАРСЫЛЫҚ ПЕН ҚОЛДАУ
Жалғыз Армения ғана емес, ұйымға мүше өзге елдерде де оппозициялық көзқарастағы саясаткерлер мен азаматтық белсенділер өз үкіметін ҰҚШҰ құрамынан шығуға шақырып келеді.
Мысалы, Армения премьер-министрі Никол Пашинянның шешімінен кейін Тәжікстанның шетелде тұратын азаматтарынан құралған "Ұлттық альянс" оппозициялық бірлестігі Душанбені Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымындағы, сондай-ақ Ресей ықпалындағы өзге де ұйымдардан шығуға үндеген. Альянс Мәскеу Орталық Азия елдерінің егемендігін құрметтемейді деген уәж айтқан.
Қазақстанға 2022 жылғы Қаңтар оқиғасы кезінде ҰҚШҰ контингенті енгізілгеннен кейін белсенділер мен кейбір саясаткерлер билікті ҰҚШҰ мен Еуразия экономика одағынан шығуға шақырған.
2021-2022 жылдары қырғыз-тәжік шекарасындағы қақтығыстардан кейін Қырғызстан билігі де ұйымның кейбір жаттығуларына қатысудан бас тартқан.
Ресейлік кремльшіл сарапшылар әлгіндей жайттарға қарамастан, кейінгі жылдары ҰҚШҰ-да едәуір ілгерілеу бар дейді. Ресей Ғылым академиясының Қытай және қазіргі Азия институтының директоры Кирилл Бабаев ұйымның Шанхай ынтымақтастық ұйымымен (ШЫҰ) және Тәуелсіз мемлекеттер достастығымен (ТМД) қарым-қатынасты дамытқанын айып, бұған дәлел ретінде биыл 3 қыркүйекте Пекинде үш ұйым төрағаларының ынтымақтастықты дамыту жөніндегі Жол картасына қол қойғанын мысалға келтіреді .
Бабаев сондай-ақ Иманғали Тасмағамбетов бас хатшы болған кезеңде ҰҚШҰ Қырғызстан мен Тәжікстан арасындағы шекара мәселесін шешуде үлкен жұмыс атқарғанын, сол үшін Қырғызстан президенті Садыр Жапаров оны "Достық" орденімен марапаттағанын да атап айтты. Сонымен қатар ол Украинадағы соғыс басталғаннан кейін ұйым басшылығы алдында бірқатар міндеттер тұрғанын, соның ішінде Еуразия кеңістігінде НАТО-ға тең келерлік құрылым қалыптастыру және ұйымға мүше елдерде Қазақстандағы Қаңтар оқиғасы секілді жағдайлардың қайталануына жол бермеу міндеті тұрғанын жазған.
